Laura Molenaar is vertaler IJslands: “Vertalen is een puzzel”

Ik ben bevriend met vele Laura’s, wat best lastig is qua naamgeving. Zo heb ik wel eens over Andere Laura geschreven. Wat ik daarin nog niet verteld heb, is dat Laura behoorlijk cool is. Ze is freelance journalist, studeerde filosofie (waar ik haar van ken) en… heeft een boek uit het IJslands vertaald. Ja. Een boek. Vertaald. Uit het IJslands. Hoe dan????
(Dat heeft ze overigens niet in haar eentje gedaan, maar samen met Kim Liebrand, dus bij dezen ook credits naar Kim natuurlijk)

Dat vraagt om een interview, vind ik. Ik kan iedereen aanraden om hun vrienden te interviewen, want je ontdekt weer geheel nieuwe dingen over elkaar. Bij dezen mijn interview met Laura over het vertalen. 

Muziek maken met een rabarber

Want hoe kom je er eigenlijk op om IJslands te gaan vertalen? Het begon allemaal met de documentaire ‘Heima’ over de band Sigur Rós die Laura zag op haar zestiende. De combinatie van het IJslandse landschap, de taal en het feit dat het in IJsland normaal is om muziek te maken op een rabarber fascineerde haar.
Bovendien is de IJslandse literatuur bijzonder rijk. Laura: “De literaire cultuur is daar heel levend, een op de tien mensen heeft wel een boek of poëzie gepubliceerd. Je hebt natuurlijk ook de bekende Jólabókaflóð, waar vlak voor kerst in één keer heel veel boeken worden gepubliceerd. Dat zijn geliefde kerstcadeaus voor de donkere dagen. Er zijn ook allerlei boekenprogramma’s en podcasts over boeken. Auteurs staan daar dus in veel hoger aanzien dan in Nederland.”

Laura begon IJslands te leren met een cd-rom, maar het echte leren startte pas toen ze via de Reddit-pagina Learnicelandic een echte IJslander leerde kennen (er zijn maar 340.000 IJslanders, dus dat is zeldzaam). Die was bezig met een website waarop mensen IJslands konden leren en Laura werd het proefkonijn.

De schoonheid van de eigen taal

Laura verwachtte dat IJslands zoals Duits of Zweeds zou zijn, maar er zitten veel grammaticale constructies in die we niet meer kennen. “Zoals de aanvoegende wijs. Die vind je in het Nederlands nog terug in zinnen als ‘Het zij zo’ of ‘Ware het niet dat’ en in het IJslands gebruiken ze dat nog om de haverklap.”
Bovendien is de taal heel conservatief met leenwoorden. Een computer is een tölva, wat een samenvoeging is van tala (getal) en völva (zieneres), wat samen het woord getallenheks maakt. Een telefoon wordt sími genoemd, het oude woord voor draad. “Ze vieren de schoonheid van hun eigen taal door te kiezen voor hun eigen equivalent, dat vind ik mooi.”

Van IJslandse rap naar IJslandse pannenkoeken

Als eerste vertaalde Laura IJslandse rapnummers, want die zijn makkelijker te vertalen door de Engelse leenwoorden tussendoor. Daarna ging ze verder met sprookjes vanwege hun vaste vorm. “Op een gegeven moment wil je je leesvaardigheid vergroten en het helpt dan heel erg om te gaan vertalen. Je kunt niet een woord overslaan, je moet weten wat elk woord betekent. En dat helpt met vocabulaire opbouwen.”

Wat Laura ook hielp, was de ontwikkelingsbeurs die ze kreeg van het Expertisecentrum Literair Vertalen. Deze beurs betaalt de uren van de begeleiding, in dit geval de begeleiding van Kim Liebrand: “Zij heeft mij heel erg geholpen door mij keuzes te laten maken en dan samen te kijken wat het resultaat is van een vertaalkeuze. Je hebt bijvoorbeeld typische IJslandse pannenkoeken. Je kunt daar gewoon pannenkoeken van maken, je kunt uitleggen wat voor pannenkoeken het zijn of het IJslandse woord laten staan. Of voetnoten gebruiken, maar dat is in proza niet gebruikelijk. Daar moet je goed over nadenken.”

Markering

Uit deze samenwerking kwam ook de vertaling van het boek Markering door Fríða Ísberg voort. Laura heeft het boek namelijk samen met Kim vertaald. “Het is een uniek boek. Je zou kunnen zeggen, dat het sciencefiction is, maar er komen geen ruimteschepen in voor en er wordt eigenlijk niks uitgelegd van hoe die wereld eruitziet. Dat vind ik krachtig: dat je niet veel uit hoeft te leggen om het te begrijpen.”
Maar ook het filosofische en psychologische element vindt ze interessant. “Het gaat over empathie. Door het boek heen wordt bevraagd wat empathie is en in hoeverre het iets zegt over iemand als diegene empathisch is en of het meten van empathie ons verder helpt in de samenleving. Ik vind het heel leuk dat Friða niet een bepaalde positie verdedigt. Je krijgt nergens het idee dat zij ons iets probeert te leren. Je voelt mee met alle personages, dat vind ik sterk.”

In het boek komen personages vanuit verschillende lagen van de samenleving die daardoor ook anders praten. Hoe vertaal je dat op een goede manier? “Je moet goed lezen, de taal analyseren en je oren openhouden op straat en op het internet. Zo gebruikt het personage Tristan veel straattaal en over hem wordt meerdere keren gezegd dat hij slecht IJslands spreekt, dus het mag allemaal wat platter.”
Het is onmogelijk om het verhaal precies intact te houden, omdat de IJslandse taal anders werkt dan de Nederlandse. Hoe ga je daar als vertaler mee om? “Je bent vooral op zoek naar een waarachtige versie van wat er in het IJslands staat. Het hoeft niet precies hetzelfde te zijn, want dat kan niet. Als de stijl, de sfeer en de boodschap maar hetzelfde is.”

Vertalen is een puzzel

Vertalen is ontzettend moeilijk en dat onderschatten we volgens Laura: “Want we doen het de hele dag. We lezen Engelse dingen op het internet, kijken Franse of Duitse series. Het voelt misschien alsof we die talen goed beheersen, omdat we ze kunnen verstaan, maar om te vertalen moet je álles begrijpen. Niet alleen elk woord, elke zin, maar ook wat die betekent in de context, de connotatie, woordgrapjes, wat voor soort mensen deze woorden gebruiken, of het een oubollig woord is of juist nieuwerwets. Dat allemaal weergeven in het Nederlands is een puzzel.”
Laura onderschatte hoe goed je Nederlands moet zijn om te kunnen vertalen: “De perfecte vertaler moet alle registers open kunnen trekken: een onzekere jongen, een boze mevrouw en ga zo maar door. Al die stemmen moet je kunnen nabootsen. En de taal is ook in ontwikkeling. Met leren vertalen ben je nooit klaar.”

Voorbeeld

De vertaler van Harry Potter, Wiebe Buddingh’, vindt Laura heel inspirerend: “Die heeft ervoor gekozen ook namen zoals McGonaghall, Dumbledore en Hogwarts een Nederlands equivalent te geven. Voor kinderen zijn die moeilijk uit te spreken, en Anderling of Zweinstein roepen meteen een bepaalde associatie op. Dat vind ik heel creatief.”
Zelf staat Svava Jakobsdóttir nog hoog op haar te vertalen lijstje. “Zij is een feministische romanschrijver uit de jaren zestig die heel surrealistische, absurdistische verhalen schrijft met een feministische ondertoon. Denk aan een verhaal over een vrouw die tijdens het trouwen letterlijk haar hand weggeeft…”

Ik zou zeggen: ga het boek Markering lezen! Ondanks dat ik natuurlijk een beetje bevooroordeeld ben, omdat Laura het vertaald heeft, kan ik zeggen dat ik het oprecht een goed boek vond. Het zet je aan het nadenken, maar leest makkelijk en dat komt uiteraard onder andere… door de goede vertaling.